آیرونی irony
در آیرونی مخاطب با مفهوم، حالت یا احساسی سروکار دارد که مطابق آنچه گفته گفته شده، نیست. مثلا در جمله «گل بود به سبزه نیز آراسته شد» کنایه است از وقوع امری ناخوشایند است که مطابقتی با الفاظ به کار رفته ندارد.
هنری واتسن فولر (henry Watson fowler) استاد زبانشناسی و یکی از کارشناسان لغت نامه آکسفورد می گوید: «آیرونی فرمی از بیان گفتاری یا نوشتاری است دارای منطقی دوگانه، قسمت اول آن چیزی است که شنیده یا نوشته میشود. قسمت دوم آن چیزی است که شنونده یا خواننده آن را احساس یا درک میکند و این درک مفهومی با معنی کلمات به کار رفته در گفتار یا نوشتار قسمت اول مطابقت ندارد.
همه آیرونی ها فکاهی نیستند برای مثال در ادبیات اروپا آیرونی شوم و ترسناک girm irony یا آیرونی خشن stark irony هستند که جنبه طنز و خنده ندارد.[1]
در یک گفتار طنز، شوخی، گروتسک یا حتی هزل و هجو میتوان به وفور از آیرونی مدد گرفت. در زبان عربی و فارسی در علم بیان به بحث مجاز مرسل و استعاره و کنایه میپردازیم که هر کدام از آنها نوعی آیرونی است.
در علم بدیع نیز صنعت های ادبی زیادی داریم که مشتمل بر گفتار دو پهلوست، مانند توریه که در آنها نیز ما کلام را دو پهلو می آوریم.
آیرونی انواع مختلفی دارد که به طور خلاصه به آن ها اشاره می کنیم:
1- آیرونی سقراطی
واژه irony از کلمه یونانی eironeia مشتق شده است که معادل نادانی یا جهالت جعلی است. در ادبیات عربی و به تبع فارسی به آن «تجاهل عارف» گفته می شود.
ایرونی یعنی کسی که خود را به نادانی می زند و از دیگری چیزی میپرسد تا او را به سمتی که می خواهد هدایت کند. این شیوه مربوط به سقراط بود که برای مخالفت با افکار دُگم (Dogma) و غیر قابل تغییر مخالفین استفاده می کرد و با سوالهای متوالی و پاسخهای طرف مقابل و نقد آنها، در نهایت مخالف را با خود همراه میکرد.
در این روش بسیاری از کلمات و جملات دو پهلو هستند و دارای مفاهیم مجازی اند.
این شیوه که به نوعی تحت عنوان شک فلسفی skepticism philosophical قرار می گیرد. سورن که یر کگور soren kierkegard در قرن 19 در بسیاری از آثارش روش سقراطی را در پیش گرفت.[2]
2- آیرونی رومی roman irony
در فرهنگ کهن یونان که خطباء زیادی در آن جا فعالیت داشتند سعی می کردند در گفتارهای خود جملات را به گونه ای بسازند که بنا بر موقعیت های مختلف زمانی وآ مکانی بتوانند آن را مطابق با میل خود تفسیر کنند.
3- آیرونی لفظی و شفاهی verbal irony
در گفتارهای روزمره ما بارها از آیرونی استفاده می کنیم. مثلا گاهی از تشبیه معکوس استفاده میکنیم و به کسی که بخیل است می گوییم: «دست حاتم طائی رو از پشت بستی»1. که به آن استعاره تهکمیه هم گفته می شود.
استفاده از کنایات در فضای شعر و ادب نیز زیاد است. سعدی میگوید: «همه کس را دندان به ترشی کُند شود مگر قاضیان را که به شیرینی»2. در اینجا منظور از شیرینی، رشوه است.
4- آیرونی شوم fate irony
حالت کسی است که می خواهد موضوع یا کاری را اصلاح کند اما دچار مشکل جدیدی می شود و پیامدهای این مشکل راه را برای مشکلات بعدی هموار می کند، مانند فیلم های چارلی چاپلین یا پویانمایی های پت و مت که حتی در فرهنگ ما تبدیل به نماد انسان های دست و پا چلفتی شده اند.
این نوع از مشکلات و پیش آمدها چون مطابق با عرف و عادت ما نیست وضعیت تلخ و مضحکی را رقم می زند.
در کنار اینها آیرونی موقعیت situation irony نیز وجود دارد که به موقعیت و وضعیتی اطلاق می شود که در کنار امید به آینده با یک موقعیت تلخ هم سروکار داریم. مثل اینکه در حال غرق شدن دو نفر به هم قرار بگذارند که در آینده با هم مهربان باشند و کمک کار هم باشند.[3]
